سه تار در زمره سازهای زهی مضرابی مقید است . صدای این ساز در اثر برخورد مضراب و ارتعاش سیم ها و تولید بوسیله کاسه ، تشدید می شود . برای یادگیری سه تار بهتر است به شناخت اجزای سه تار هم بپردازیم.
بدنه سه تار از سه قسمت اصلی تشکیل شده است . اجزای سه تار به طور اجمالی عبارتند از :
الف – کاسه
ب – دسته
ج – سر ساز یا سر پنجه
اجزای سه تار
در این مقاله سعی داریم به طور مختصر اجزای سه تار را معرفی کنیم:
کاسه سه تار
برای ساخت کاسه سه تار معمولاً از چوب توت استفاده می‌شود. کاسه این ساز می‌تواند از یک قطعه و یا ترک‌های جداگانه و به هم چسبیده تشکیل شده باشد.
گفتنی است این جنس چوب علاوه بر کیفیت مناسب، تأثیر مثبتی در بالا بردن و رسایی صدای ساز دارد.
طول کاسه معمولاً بین ۲۶ تا ۳۰ سانتی‌متر است و عرضی حدود ۱۲ تا ۱۶ سانت دارد. برای چنین ابعادی، می‌توان عمقی حدود ۱۳ سانت را تخمین زد.
صفحه سه تار
پوشش نازک چوبی روی کاسه سه تار را صفحه می‌گویند. سه تارهای خوش‌صدا، معمولاً صفحاتی باکیفیت و مرغوب دارند.
بخش مهم صفحه چوبی، حفره یا سوراخ‌هایی است که روی آن قرار دارد و درواقع محلی برای خروج صدای ساز است.
دسته ساز سه تار
دسته‌ی سه‌تار از جنس درخت گردو است. این قسمت، از سطحی مسطح و صاف در بخش رویین و سطحی نیم‌دایره یا به اصلاح استوانه ای در بخش زیرین تشکیل‌شده است.
این لوله‌ی توپر، طولی حدود ۴۰ تا ۴۸ سانت دارد. عرض آن بسیار کمتر از کاسه و مقداری حدود ۳ سانت است.
گاهی برای پوشاندن دسته‌ی ساز از استخوان شتر استفاده می‌شود. این کار علاوه بر زیبایی باعث ماندگاری و افزایش عمر ساز می‌شود.
خرک
خرک، قطعه‌ی چوبی و کوچکی است که می‌تواند روی صفحه‌ی چوبی سه‌تار حرکت کند و در فاصله‌ی سه انگشتی از انتهای کاسه قرار دارد.
وظیفه‌ی این قطعه کوچک انتقال صدا از سیم‌ها به صفحه سه‌تار است. سیم‌ها از شیارهای کم‌عمقی که در سطح خرک وجود دارد گذشته و به بالای ساز می‌روند.
گفتنی است که وجود شیارها فاصله‌ی مناسب بین سیم‌ها را تأمین می‌کند. این قطعه کوچک محرک عرضی حدود ۵تا ۶ سانت دارد و ارتفاع آن به کمتر از ۱ سانت می‌رسد.
سیم گیر
سیم گیر همان‌طور که از نامش پیداست وظیفه‌ی نگه‌داری از سیم‌ها را بر عهده داشته و گره سیم‌ها به شیار روی آن می‌افتد. سیم گیر در انتهای کاسه قرار دارد.
درگذشته از سیم گیرهای با جنس استخوان استفاده می‌شد اما امروز نوع چوبی آن متداول‌تر است.
شیطانک
وظیفه‌ی شیطانک تقسیم‌بندی سیم‌ها در قسمت بالای دسته است. این وسیله بین قسمت اصلی دسته و پنچه ساز قرار دارد.
جنس شیطانک معمولاً استخوان یا پلاستیک است.
گوشی
کوک‌کردن سه‌تار به‌وسیله‌ی چرخاندن گوشی‌ها انجام می‌شود. در حقیقت با چرخاندن گوشی‌ها سیم‌ها که از سویی به سیم گیر و از سوی دیگر به گوشی وصل هستند، سفت یا شل می‌شوند. جنس گوشی‌ها معمولاً از چوب گردو است.
پرده سه تار
پرده نقش مهمی در تقسیم‌بندی فواصل آوایی یا به اصلاح محل نت‌ها ایفا می‌کند.
هر سه تار از ۲۶ پرده تشکیل‌شده است. میزان فاصله میان شیطانک و پرده ای که قبل از آن بسته می‌شود، نقش مؤثری در صدای ساز دارد. حاصل همکاری و ترکیب پرده و سیم‌های سه تار محدوده صوتی حدود سه اکتاو است.
سیم
سیم‌های سه تار از جنس فلز برنز و فولاد است. این سیم‌ها که به آن وتر نیز می‌گویند، بر اساس محل و ترتیب قرارگیری ضخامت و جنس مشخصی دارند.
ترتیب نام‌گذاری و قرارگیری سیم‌ها در سه تار از بالا به پایین و به شرح زیر است:
- سیم اول یا حاد، قطری حدود ۲۰ تا ۲۲ میکرون دارد و از جنس فولاد است. رنگ این سیم سفید است.
- سیم دوم یا زیر با قطر ۲۲ تا ۲۵ میکرون، از جنس برنز و زردرنگ است.
- قطر سیم سوم یا مشتاق مانند سیم اول ۲۰ تا ۲۲ میکرون است. جنس این سیم فولادی و رنگ سفید دارد.
- سیم چهارم که آن را بم می‌نامند، از جنس فلز برنز و زردرنگ است. قطر این سیم بیش‌تر از سایر سیم‌ها و حدود ۳۵ تا ۴۰ میکرون است.
انواع کاسه در سه تار
به‌طورکلی دو نوع کاسه سه تار وجود دارد: سه تار کاسه بزرگ و سه تار کاسه کوچک.
- سه تارهای کاسه بزرگ که به الگوی استاد مهدی کمالیان مشهور هستند، معمولاً صدای بم‌تری دارند.
- سه تارهای کاسه کوچک که گاهی به آن الگوی استاد هاشمی نیز می‌گویند، صدای تیز و شفاف دارند.
شما با توجه به نوع صدا و سبک موردعلاقه‌ی خود می‌توانید یکی از این دو نوع را برای نواختن انتخاب کنید.
