اجزای ساز قانون

اجزای ساز قانون

قانون از ساز‌های قدیمی و کهن در موسیقی ایران است که قابلیت نواختن ردیف موسیقی ایرانی را دارد.ساز قانون از اجزای متفاوتی تشکیل شده است. از اجزای قانون می‌توان به کلاف ساز، پیشانی، پوست، پرده گردان، پایه خرک، زخمه (مضراب)، سیم، شبکه‌های صوتی، کلید کوک، حلقه مضراب، شیطانک، جعبه سیم‌گیر، خرک و قاب پوست اشاره کرد.

در ادامه هر کدام را به طور مختصر معرفی می‌کنیم.

اجزای ساز قانون

جعبه‌ی صوتی

دو صفحه‌ی زیر و روی ذوزنقه‌ی قائم الزاویه‌ای با کلاف‌های چهار گانه‌ی جانبی به هم متصل شده و جعبه صوتی را تشکیل می‌دهند. این جعبه معمولا از چوب گردو ساخته می‌شود.

پرده گردان

در سراسر سمت چپ ساز بعد از شیطانک و قبل از گوشی‌ها ابزار‌های کوچک فلزی قرار دارد که روی قطعه چوب اضافه‌ای که بر روی صفحه‌ی رو چسبانیده شده با کمک میخ‌های کوچکی نصب شده‌اند. از هر پرده گردان تعدادی وتر هم کوک و هم صدا می‌گذرند و به گوشی‌ها متصل می‌شوند. کوک وتر‌ها بدون استفاده از پرده گردان‌ها صدای بِمُل دارد.

صفحه‌ رو

صفحه رویی را که در ساز سنتور وجود دارد به صورت دو گل مشبک، که محل خروج صدا بوده و روی آن دو ردیف ۹ تایی خرک قرار گرفته است. در ساز قانون، صفحه رویی نیز دارای شبکه‌های مشبکی برای خروج صدا است که در سمت چپ ۲۷ پره گردان و ۸۱ گوشی و در سمت راست یک خرک با چهار تکه پوست مستطیلی در زیر آن قرار می‌گیرد.

پل‌های درون جعبه‌ صوتی

پل‌های استوانه‌ای شکل و به قطر مداد، بین صفحه رویی و زیری قرار گرفته است که فشار وارد بر صفحه رویی را کنترل می‌کنند تا صفحه تغییر شکل پیدا نکند.

 

 

خرک

خرک تیغه‌ای باریک از چوب است که در طرف راست روی سطح پوست دار قرار دارد و به صورت یکسره زیر تمامی وتر‌ها واقع شده است.

در روی خرک استخوان باریکی قرار دارد که از فرو رفتن وتر‌ها در چوب خرک جلوگیری کرده و با ۸۱ شیار در فواصل معین، وتر‌ها از روی آن عبور می‌کنند. خرک ساز قانون به کمک چهار پایه‌ی چوبی کوچک بر سطح پوست دار صفحه‌ی رو قرار می‌گیرد.

گوشی

گوشی‌ها از دیگر اجزای قانون هستند که به شکل میخی که یک سر آن هرمی شکل است و از جنس چوب ساخته می‌شوند. یک سر گوشی در کلید کوک و سر دیگرشان که باریک‌تر است به صورت عمودی در سطح افقی چوب در سمت چپ ساز  جای می‌گیرند. در واقع هر وتر به یک گوشی بسته می‌شود.

کلید کوک

کلید کوک یک ابزار فلزی ۱۰ سانتی متری است که در یک سر آن سوراخی به اندازه‌ی سر هر گوشی قرار دارد. طرف دیگر کلید پهن‌تر است و نوازنده برای کوک کردن وتر‌ها با دست چپ کلید را به راست و چپ می‌چرخاند.

شیطانک

شیطانک قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است که سمت چپ و بین پرده گردان و گوشی‌ها جای دارد. وتر‌ها از روی شیطانک بور کرده تا به گوشس متصل شوند. 

در بعضی قانون‌ها شیطانک یک سره است. در بعضی دیگر به قطعات کوچکی هستند که وترهایی که همصدا کوک می‌شوند از روی آن‌ها عبور می‌کنند.

وتر‌ها

قانون معمولا ۸۲ وتر از جنس زه، ابریشم روکش دار یا نایلون دارد. وترهای قسمت بم فلزی و با روکش دهر هستند. وترها اغلب در گروه‌های سه تایی و در قسمت بم، تکی یا دوتایی با یکدیگر همصدا کوک می‌شوند و معمولا تعداد صدا‌ها جمعا ۲۷ است. گاهی تعداد وتر‌ها بسته به اندازه‌های مختلف جعبه‌ی صوتی کمتر یا زیادتر است. 

مضراب

مضراب‌ها، حلقه‌ای نسبتا پهن و فلزی از جنس نقره، ورشو، یا برنج هستند که در هر دو دست در بند دوم انگشت سبابه قرار می‌گیرد. 

داخل این حلقه به طرف کف دست، تیغه‌ای به طول تقریبی ۴ و عرض تقریب ۱ سانتی متر وجود دارد که معمولا از شاخ گاو، گوزن، یا بز کوهی ساخته می‌شود. این تیغه مانند ناخن انگشت عمل کرده و برای زخمه زدن به وتر‌هاست.