شاید آن دوران که چنگیزخان مغول اکثر کتاب‌های تاریخی فارسی‌زبانان را آتش زد، کسی نبود که به فکر چاره باشد. اما خوشبختانه ما در تاریخ یک امیرکبیر داریم که هنر موسیقی در ایران را نجات داده است. درست زمانی که هیچ کس موسیقی سنتی ایرانی را جدی نمی‌گرفت، علی اکبرخان خان فراهانی تا گوشه های مختلف را در قالب هفت دستگاه و پنج آواز جمع‌آوری کرد و به نظم در آورد. درست به همین ترتیب، موسیقی دستگاهی ایرانی یا موسیقی سنتی ایرانی پایه‌گذاری و شناخته شد.
دستگاه در موسیقی ایرانی
حتی اگر بر خلاف اصرار ما، به موسیقی سنتی ایرانی توجهی نشان ندهید، نام دستگاه موسیقی به گوشتان خورده است. شاید با خودتان بپرسید که آیا کسی هست با کلامی ساده به ما راجع به این دستگاه‌ها توضیح دهد؟ ما در ادامه قرار است همین امر شما را به واقعیت تبدیل سازیم.
اگر بخواهیم با زبانی بسیار ساده دستگاه را به شما معرفی کنیم، باید بگوییم که هر دستگاه از تعدادی گوشه که بترتیب معینی پشت سر هم قرار گرفته اند تشکیل شده است.هر دستگاه کوک مخصوص بخود را دارد. گوشه ها در حقیقت، ملودی های کوتاهی هستند که شما در یک ساز و اواز یا تکنوازی یک ساز ایرانی معمولا می شنوید. مجموعه گوشه ها در کنار هم شالوده یک «دستگاه» را پدید می‌آورند. حالا که با مفهوم دستگاه در موسیقی ایرانی آشنا شدیم، بهتر است راجع به انواع آن نیز اطلاعاتی به دست بیاوریم.
انواع دستگاه‌های موسیقی سنتی
دستگاه شور
شاید قسمت زیادی از قطعات موسیقی ایرانی مثل تصنیف ها چهارمضراب ها و … بر اساس این دستگاه ساخته شده است،این دستگاه را می‌توان یکی از بزرگترین دستگاه‌های موسیقی ایرانی به شمار آورد. بسیاری از ترانه های موسیقی نواحی ایران در کوک هایی معادل شور اجرا می شوند.
دستگاه سه‌گاه
این دستگاه را می‌توان یکی از کهن ترین دستگاه های موسیقی ایرانی نامید و بنظر تبار کهن تری نسب به سایر دستگاه ها دارد.
دستگاه چهارگاه
مخصوص سحرخیزها است و به صبح تعلق دارد. قطعا شما نیز یکی از آنها را در خانه‌ی پدربزرگ یا از رادیو شنیده‌اید. پس اگر صبح‌ها احساس خستگی و کسلی می‌کنید، به جای اینکه قهوه بخورید، آهنگ‌های ساخته شده توسط دستگاه چهارگاه را گوش دهید تا خواب از سرتان بپرد.
دستگاه همایون
معمولا انسان‌ها یک خصیصه‌ی مشترک دارند. وقتی ناراحت می‌شوند، آهنگ غمگین گوش می‌دهند که حالشان خراب‌تر شود و اشک خودشان را درمی‌آورند. جدا از اینکه این حرکت واقعا یک نوع خود‌آزاری به شمار می‌رود، اما آهنگ‌های دستگاه همایون مخصوص همین مواقع است. موقع ناراحتی آهنگ‌های دستگاه همایون را گوش دهید تا با اشک‌هایتان سیلی راه بیندازید.
دستگاه ماهور
برخلاف دستگاه همایون، آهنگ‌های ساخته شده در دستگاه ماهور کاملا فرح بخش و سرشار از شور زندگی هستند.آهنگ‌های این دستگاه حال دلتان را خوب می‌کنند و حسابی شما را سرحال می‌آورند. پس اگر برخلاف دسته‌ی قبلی، موقع ناراحتی ترجیح می‌دهید سرحال شوید، به آهنگ‌های دستگاه ماهور گوش دهید.
دستگاه نوا
این دستگاه از لحاظ کوک شباهت زیادی به دستگاه شور دارد اما گردش های ملودی در ان تفاوت های اساسی با شور دارد. این دستگاه حالتی عرفانی و بسیار عمیق را در انسان بوجود می آورد.
دستگاه راست پنجگاه
متاسفانه آهنگ‌های ساخته شده توسط این دستگاه زیاد نیست. دستگاه راست پنجگاه تقریبا شبیه دستگاه ماهور است. اما مانند دستگاه شور و نوا از لحاظ جمله بندی و فرود ها و نت های ایست و شاهد تفاوت های اساسی با همدیگر دارند.
اصطلاح گوشه در موسیقی ایرانی
حالا که حرف از گوشه در موسیقی ایرانی شد، بد نیست راجع به آن نیز اطلاعاتی داشته باشیم. در حقیقت گوشه به عنوان کوچک‌ترین و مهم‌ترین عنصر در موسیقی سنتی ایرانی به شمار می‌رود. از بهم پیوستن چند گوشه نیز آواز یا دستگاه شکل می‌گیرد. ردیف موسیقی دستگاهی متد آموزش و یادگیری دستگاه هاست پس برای یادگیری هر دستگاه باید ردیف ها را اموخت تا از طریق آنها با ادبیات و جملات موسیقی ایرانی آشنا شوید. اساتید بزرگ موسیقی ایرانی هر کدام ردیف مخصوص به خودشان را دارند که ملهم از نحوه تفکر و حس و حال و مکتب هر استاد است اما علیرغم این تفاوت های جزیی در کل ردیف اساتید مختلف از لحاظ ساختار ی شباهت زیادی با هم دارند.هر نوازنده موسیقی ایرانی با فراگیریگوشه‌های موسیقی ایرانی با تمرین و ممارست می تواند بر اساس این گوشه ها بداهه نوازی انجام دهد.
انواع گوشه‌های موسیقی ایرانی
هر گوشه می‌تواند اسم خاصی داشته باشد و به مکتب و دستگاه خاصی نیز تعلق داشته باشد. این گوشه‌ها در ردیف‌های مختلف نیز تفاوت دارند. برای مثال در دستگاه شور، ردیف میرزا عبدالله ۲۵۰ گوشه دارد. اما در ردیف محمود کریمی، فقط ۱۴۵ گوشه وجود دارد. متخصص‌های موسیقی چون محمد رضا لطفی، هرمز فرهت، ژان دورینگ و …گوشه‌ها را به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌کنند.
گوشه‌های دستگاه شور
از آنجا که گوشه‌های دستگاه شور در ردیف محمود کریمی و میرزا عبدالله متفاوت است، ما فقط مهم‌ترین آنها از جمله درآمد رهاب ،شهناز، رضوی،قرچه و حسینی را ذکر کرده‌ایم.
گوشه‌های دستگاه سه‌گاه
درآمد سه‌گاه،زنگ شتر، جغنایی،کرشمه، شاه ختایی، مثنوی، زابل، نفیر، مسیحی، مویه، بسته نگار، مخالف، نغمه، حزین
گوشه‌های دستگاه چهارگاه
درآمد، پیش‌زنگوله، نغمه، کرشمه، مویه، زنگ شتر، زابل، بسته نگار، فرود، حصار ، مخالف، حاجی حسنی، مغلوب، نغمه، حزین، حدی، پهلوی، رجز، منصوری، لزگی، متن و حاشیه، رنگ شهرآشوب
گوشه‌های دستگاه همایون
چکاوک، بیداد، نی‌داود، عشاق، باوی، ابوالچب، راوندی، موره، لیلی و مجنون، طرز، نوروز عرب، نفیر، فرنگ، زابل، بیات عجم، عرال، دناسری، شوشتری، منصوری، موالیان، بختیاری، مولف، دلنواز، جامه‌دران، نیریز، صوفی‌نامه
گوشه‌های دستگاه ماهور
درآمد، گشایش، مقدمه داد، داد، مجلس‌افروز، دلکش، خسروانی، خاوران، طرب انگیز، نیشابورک، طوسی، مرادخانی، فیلی، حصار ماهور، زیرافکند، نیریز، شکسته، عراق،حزین، کرشمه، زنگوله، راک هندی، راک کشمیر، راک عبدالله، کرشمه راک، صفیر راک، مثنوی، ساقی‌نامه
گوشه‌های دستگاه نوا
درآمد‌ها، کرشمه، گردانیه، بیات راجه، عشاق، محیر، حزین، زنگوله، نهفت، گوشت، عشیران، نیشابورک، عراق، مجسلی، خجسته، حسینی، بوسلیک، رَهاوی، آواز مسیحی، ناقوس، نیریز
گوشه‌های دستگاه راست پنجگاه
درآمد، زنگ شتر یا ناقوس، زنگوله، نغمه، خسروانی، روح‌افزا، پروانه، پنجگاه، عشاق، نیریز، زابل، بیات عجم، بحر نور، قرچه، منصوری، مبرقع، طرز، سپهر، عراق، محیّر، آشور آوند، اصفهانک، حزین، شوشتری‌گردان، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر، فرنگ، ابوالچپ، راوندی، لیلی و مجنون، طرز، ماوراءالنهر، راک عبدالله، راک هندی، فرود، نیریز صغیر، نیریز کبیر
